Ouders Online
Archief
April filosofie-maand – Filosoferen met kinderen – Deel 1

13 april 2002

Deze maand besteedt Ouders Online uitgebreid aandacht aan filosoferen met kinderen. Alle facetten komen daarbij aan de orde, van de 'echte' filosofie tot 'gewoon' praten en praten óver bijzondere boeken.


1 - Inleiding - Door te filosoferen leert een kind denken

En door te denken leert een kind problemen op te lossen

door Justine Pardoen

Kinderen zijn van nature nieuwsgierig. Vanaf het moment dat ze geboren zijn, proberen ze te begrijpen wat er om hen heen gebeurt. En dat is maar goed ook, want anders zouden ze niet kunnen overleven.

Taal speelt daarin een grote rol. 'Leren' is immers 'betekenis geven aan je omgeving', en taal maakt dat een stuk gemakkelijker. Praten met je kind is dan ook van groot belang voor allerlei andere leerprocessen. Niet alleen voor de taalontwikkeling zelf, maar ook voor de manier waarop het kind leert omgaan met de buitenwereld.

Praten helpt tegen de chaos
Door te praten met je kind kun je structuur aanbrengen in de chaos die het kind bereikt. Door te praten leert een kind categorieën te onderscheiden, overeenkomsten te zien, en verschil te maken tussen wat belangrijk is en wat niet.

Het is dus niet zo gek om regelmatig met kinderen op een bewuste manier een gesprek te voeren. Een gesprek waarvan de uitkomst niet vantevoren vastligt. Niet een gesprek waarin jij als opvoeder het kind leert hoe de wereld in elkaar zit, maar een gesprek waarin je samen vragen stelt en samen aftast of er antwoorden zijn. Zo'n gesprek noemen we een filosofisch gesprek.

Filosofische gesprekken
In de filosofie gaat het dus niet om weten, maar om willen weten. Met het voeren van filosofische gesprekken versterk je de vaardigheid van een kind om de eigen gedachten te structureren. En dat is handig: een kind leert dan namelijk makkelijker hoe je een probleem kunt oplossen. Meer algemeen nog: het leert denken. Het leert om het denken bewust in te zetten als dat nodig is. Bijvoorbeeld om te leren inzien dat iemand met een andere achtergrond een ander standpunt kan hebben dan jij.

Al heel jong kunnen kinderen filosofische gesprekken voeren. Denk maar eens aan het heel jonge kind dat levensvragen stelt. Een 2-jarige die zich afvraagt waar je naartoe gaat als je dood gaat, is geen uitzondering. Het is een kind dat taal weet in te zetten om zijn gedachten te uiten in de hoop dat een ander begrijpt wat hij bedoelt.

Zodra een kind leert praten, kan het proberen zijn eigen gedachten onder woorden te brengen. Zodra een kind antwoord kan geven op jouw vragen, kan het kind zelf vragen stellen. En zodra het kind vragen kan stellen, kan het nadenken over zijn eigen gedachten. Daar zal het enorm plezier in kunnen krijgen. Probeer het maar eens! En bereid je voor op de nodige verrassingen.

Niet alleen voor slimmeriken
Taalontwikkeling is een enorme motor voor de ontwikkeling van het denken. Hoe vlotter een kind zich verbaal ontwikkelt, hoe slimmer het lijkt. Maar ook kinderen die minder gebekt zijn, kunnen enorm plezier beleven aan een filosofisch gesprek.

Filosofie op school
In veel scholen zijn leerkrachten heel bewust bezig om filosofische gesprekken te voeren met kinderen vanaf de kleuterleeftijd. Ze zijn er heel enthousiast over. De kinderen ook: die ontdekken dat denken leuk is. En denken kun je leren.

Jammer genoeg is het nog lang niet zo dat filosofie op de basisschool vanzelfsprekend is. Het is niet opgenomen in het reguliere lesprogramma. Onbegrijpelijk eigenlijk. Aan materiaal ontbreekt het niet. De laatste jaren is er veel moois verschenen, waarmee leerkrachten aan de slag kunnen in de klas. Een overzicht hiervan zal ik straks geven.

Filosofie thuis
Of school er nu aandacht aan besteedt of niet: ouders kunnen het ook thuis doen. Een beetje bewuster nadenken over hoe je je kind antwoord geeft op vragen, wat de achtergrond van de vraag zou kunnen zijn, en tijd nemen om eens anders te reageren dan je normaal doet als je kind een vraag stelt waar je niet meteen een antwoord op weet. Dat is alles.

Leren denken
Vanaf een jaar of 4 kun je met een kind aan de slag om het bewust te maken van het proces van denken, onder woorden brengen wat je denkt, luisteren, je gedachten laten beïnvloeden door wat anderen zeggen, opnieuw denken (en onder woorden brengen), en zelf proberen om anderen te beïnvloeden.

Tegen de tijd dat een kind 7 is, krijgt hij dat proces al aardig onder de knie.

Lesmateriaal
Al zo'n 30 jaar geleden begon Matthew Lipman (IAPC, New Jersey, USA) met het bewust ontwikkelen van lesmethodes voor kinderen. Hij noemde het 'Philosophy for childeren' en sindsdien heet het wereldwijd zo, wanneer leerkrachten dit proces doelbewust proberen te ondersteunen op school. Het belang hiervan is dat de natuurlijke interesse van kinderen in 'levensvragen' wordt ingezet om beter en gestructureerder te leren denken, praten en schrijven.

Ook in Nederland zijn inmiddels verschillende mensen bezig met het ontwikkelen van lesmateriaal. De bekendste is Berrie Heesen. Zijn verhaaltjes gaan inmiddels ook al vertaald de wereld rond. Ze zijn te krijgen in boekvorm. In Deel 2 komen ze uitgebreid aan bod.

Ook anderen hebben zich op het onderwerp gestort: soms op dezelfde manier als Berrie Heesen, soms een beetje anders. Een keuze voor het ene boek of het andere, hangt voor thuisgebruik wellicht nog het meest af van de eigen smaak. Alle boeken die straks besproken worden, zijn speciaal gemaakt voor lessen 'filosoferen met kinderen' en hebben een hoge kwaliteit. Een overzicht vindt u in Deel 3.

Dagelijks denk-kwartiertje
Ook boeken die niet speciaal voor het onderwijs gemaakt zijn, kunnen geschikt zijn als inleiding voor filosofische gesprekken. Een aantal opvallend mooie boeken die ons inspireerden, noemen we hier ook (in Deel 4). Voor het boek 'Mijn eerste woordenboek' hebben we een speciale korting bedongen voor lezers van Ouders Online. De kortingsbon wordt volgende week gepubliceerd (bij Deel 4).

We hopen dat de besproken boeken veel ouders zullen inspireren om dagelijks een denk-kwartiertje in te lassen. Veel plezier!

Verder surfen
http://www.kinderfilosofie.nl
De website van het Centrum voor kinderfilosofie is opgericht door de Universiteit van Amsterdam, maar inmiddels ondergebracht bij de Hogeschool Alkmaar. Een van de oprichters was de (kinder)filosoof Berrie Heesen, directeur van het Centrum voor kinderfilosofie en schrijver van boeken en artikelen over kinderfilosofie. Hij is een groot pleitbezorger van filosofie voor kinderen in Nederland.

http://www.wijsneus.org
Wijsneus.org is een website over 'Filosoferen met kinderen' van de filosoof Robert de Vos.

http://www.filosofiemagazine.nl
De Internet-afdeling van het populair-wetenschappelijke tijdschrioft Filosofie Magazine. Oftewel: filosie voor de geïnteresseerde leek.

Justine Pardoen
[email protected]

Justine Pardoen is hoofdredacteur van Ouders Online.