Ouders Online
Archief
April filosofie-maand – Filosoferen met kinderen – Deel 2

13 april 2002

Deze maand besteedt Ouders Online uitgebreid aandacht aan filosoferen met kinderen. Alle facetten komen daarbij aan de orde, van de 'echte' filosofie tot 'gewoon' praten en praten óver bijzondere boeken.


2 - De boeken van kinderfilosoof Berrie Heesen

door Justine Pardoen

Berrie Heesen is de bekendste kinderfilosoof van Nederland. Hij stelt vragen als: hoe snel zijn gedachten? Wat is omkeerbaar en wat niet? Is het mogelijk om een nieuw betekenisvol woord uit te vinden? Kunnen we beloond worden voor het feit dat we geboren zijn?

In de inleiding van 'Klein maar dapper', zijn eerste boek, geeft Heesen een prettige houvast voor iedereen die bang is het niet aan te kunnen. Want wat moet je aan met dat soort vragen waar je zelf het antwoord niet op weet?

In 'Klein maar dapper' legt Heesen zorgvuldig het verschil uit tussen open vragen en gesloten vragen. Dat is heel verhelderend. Iedere ouder zou zich bewust moeten zijn van dat verschil. Al was het alleen maar om beter te kunnen reageren op de bekende 'waarom'-vragen waarmee een kind je op een gegeven moment om de oren slaat.

Waarom-vragen van jonge kinderen
Heesen wijst er terecht op dat de fase waarin jonge kinderen de bekende 'waarom'-vragen stellen, een periode is waarin zij de macht van het woord ontdekken. De magie van de vraag. Heesen: "Met het stellen van vragen kun je als kind die grote mensen behoorlijk onderuit halen." Kinderen onderzoeken er ook mee wat er gebeurt als je zulke vragen stelt. Hoelang kun je ermee doorgaan voordat een volwassene ophoudt antwoorden te geven?

Soms wil een kind ook helemaal geen uitgebreid antwoord op een waarom-vraag. Sta je daar te worstelen met het antwoord, gaat de kleine gewoon iets anders doen! Heesen: "Dat is een eigenschap waar kinderen in grote mate over beschikken: ze kunnen gemakkelijker stoppen met nadenken over een probleem of vraag dan volwassenen dat kunnen."

Vergeet de opvoeder
Wie opvoedt, geeft vaststaande antwoorden, zodat een kind weet waar het aan toe is. Maar: wie het aandurft om zijn rol als opvoeder te verlaten, geeft ruimte aan verwondering, nieuwsgierigheid, fantasie en avontuur.

Dat kun je doen door een vraag van een kind op te vatten als een open vraag. Oftewel: een vraag zonder vaststaand antwoord, waarbij je op zoek moet gaan naar een manier om het antwoord te vinden.

Huis-tuin-en-keuken gesprekjes omtoveren tot denk-momenten
Een voorbeeld. Sebastiaan (5) en zijn vader gaan de deur uit. Vader moet naar zijn werk en op weg daarheen brengt hij Sebastiaan naar school. Sebastiaan stelt een vraag en zijn vader geeft een ongebruikelijk antwoord. Daardoor ontwikkelt zich een leuk gesprek:

"Moet je de hele dag werken?"
"Ja, ik moet doen alsof ik werk."
"Oh, kun je dat overal doen... 'doen alsof je werkt'?"
"Da's nou het probleem, doen alsof ik werk, dat kan ik alleen op mijn werk doen."
"Zullen we doen alsof we thuis blijven?"
"Je bedoelt: jij gaat naar school en ik ga naar mijn werk en we doen alsof we thuis blijven?"
"Nee, ik bedoel: we blijven thuis en we doen alsof we thuis blijven."
"Kom op, we gaan naar school, anders kom je te laat."

Het gesprek komt tot stand doordat vader een ander antwoord geeft dan gebruikelijk. Hij had ook kunnen antwoorden: "Ja, want als ik niet werk dan worden er geen centjes verdiend" of zoiets. Maar doordat hij dat niet deed, ontstond er iets verrassends: een woordenspel waarin interessante openingen gemaakt worden.

Kortom: de meeste huis-, tuin- en keukengesprekjes kunnen omgetoverd worden tot denk-momenten. Een vraag kun je altijd op verschillende manieren opvatten. Door een vraag als een open vraag op te vatten, creëren we een opening.

Klein maar dapper (5+)

Heesen - <B>Klein maar dapper</b>

Het eerste boek van de kinderfilosoof Berrie Heesen is Klein maar dapper. Het stamt al uit 1996, maar is nog steeds bruikbaar en nog steeds te koop. Het boek bevat een verzameling verhalen die sinds 1992 zijn verschenen in het tijdschrift 'De wereld van het jonge kind' (voor leerkrachten in het basisonderwijs).

Het boek bevat 26 verhaaltjes, die gevolgd worden door een paar vragen. Die vragen kunnen het gesprek sturen. Soms komen ze allemaal aan bod, maar soms wordt het gesprek al zo dynamisch na de eerste vraag, dat je aan de andere niet toekomt. Dat geeft allemaal niets.

Zo kwam ik in gesprek met een groepje 6-jarigen naar aanleiding van het verhaaltje 'Wat je ziet, tel je zelf' over de oorsprong van de getallen. Zijn er getallen als er geen mensen zijn? Eén jongetje dacht hardop dat er niet eerst getallen konden zijn en dan pas mensen. Maar de mogelijkheid dat de getallen van de Marsmannetjes kwamen, moest niet uitgesloten worden. In dat geval zou je kunnen zeggen dat getallen er al waren voordat er mensen waren. En dat de mensen ze van de Marsmannetjes hebben overgenomen.

Het is ongelooflijk met hoeveel gemak je een 6-jarige kan laten nadenken over waarheid en zekerheid. Het besef dat iets ánders kan zijn dan je denkt. Of dat er meer mogelijk is dan waar je op dit moment van uitgaat... Het maakt hen niet eens een klein beetje onzeker. Integendeel: het stimuleert hun fantasie enorm.

Kinderen filosoferen (10+)

Heesen - <B>Kinderen filosoferen</b>

Het tweede boek verscheen in 1998 onder de titel Kinderen filosoferen. Dit boek is geschreven door de oudere kinderen (vanaf ongeveer 10 jaar). Naast een deel met de verhaaltjes is er een apart docentenboek, waarin per verhaaltje een handleiding is opgenomen.

Ook bevat het docentenboek een zeer uitgebreide toelichting op filosofische activiteiten op school. Heesen formuleert het doel van de lessen, en gaat in op de verschillende fasen van een filosofisch gesprek. Hij geeft tips voor beginnende leraren en voor verschillende mogelijke gespreksvormen. Ook bevat het een evaluatielijst voor leraren en eentje voor de leerlingen zelf.

De vliegende papa's (5+)

Heesen - <B></b><B>De vliegende papa's (5+)</b><B></b>

Het derde boek van Berrie Heesen verscheen in 2000 en heet De vliegende papa's. De verhaaltjes in dit boek zijn weer voor de kleineren geschikt: vanaf 5 tot ongeveer 11 jaar.

Dit boek getuigt van een zekere rijping. Het zijn 15 hoofdstukken, met thema's als: 'Kan iets altijd toenemen?', 'De begrafenis', 'Bestaat er een kopie van mij?', 'Het begrip kunst', en 'Wachten op de zin van het leven'. Het boek bevat bovendien een aantal artikelen die duidelijk maken hoe je een filosofisch gesprek met kinderen opzet.

Berrie Heesen is in zijn verantwoording niet zuinig met zijn verwijzingen naar het werk van Ludwig Wittgenstein. Helemaal toevallig lijkt dat niet: de latere filosofie van Wittgenstein is ongetwijfeld beïnvloed door zijn jarenlange ervaring als onderwijzer, met het voeren van gesprekken met kinderen. Zijn verwondering om de manier van denken van kinderen zal hem net zo hebben geïnspireerd als Heesen.

Durft Marie in de ton? (7+)

Heesen - <B></b><B></b><B>Durft Marie in de ton?</b><B></b><B></b>

Onlangs is verschenen: Durft Marie in de ton? Een filosofisch leesboek voor kinderen vanaf 7 jaar. Het belooft een ontmoeting met de Griekse filosoof Diogenes; de titel verwijst er al naar. Het is een boek dat het kind zelf kan lezen, maar als ouder zou ik er maar bijblijven... Dan hoef je niets te missen.

Een jong kind zal de illustraties van Mike Zeelen heel prettig vinden: voor het doorleven van de tekst zijn ze voor een kind van die leeftijd zelfs noodzakelijk.

Bestellen
Alle boeken kunnen via de boekhandel aangeschaft worden, maar bestellen kan ook via www.damon.nl
(of per e-mail: [email protected]).

Besproken titels
Berrie Heesen, Klein maar dapper
Damon
ISBN 90 5573 251 6
EUR 12,93
Leeftijd: 5+

Berrie Heesen, Kinderen filosoferen. Leerlingenboek.
Damon
ISBN 90 5573 193 5
EUR 5,90
Leeftijd: 10+

Berrie Heesen, Kinderen filosoferen. Docentenboek.
Damon
ISBN 90 5573 243 5
EUR 16,90 Leeftijd basisboek: 10+

Berrie Heesen, De vliegende papa's
Damon
ISBN 90 5573 065 3
EUR 12,93
Leeftijd: 5+

Berrie Heesen, Durft Marie in de ton?
Damon
ISBN 90 5573 256 7
EUR 5,95
Leeftijd: 7+

Justine Pardoen
[email protected]

Naschrift d.d. 27 mei 2008
Helaas is Berrie Heesen inmiddels overleden. De Hogeschool Inholland heeft nog wel een levendig Centrum voor Kinderfilosofie, zie www.kinderfilosofie.nl. Zij hebben in maart 2008 voor het eerst de Berrie Heesen prijs uitgereikt. (Met dank aan Saskya Kamps die ons hierop attent maakte.)


Justine Pardoen is hoofdredacteur van Ouders Online.