3 maart 2020 door Nienke Kool
Wat houdt zelfbeschadiging in, waarom is het voor jongeren soms een uitvlucht en wat kun je als ouders doen om je kind te helpen? In dit artikel vind je (hopelijk) alle antwoorden om je kind (en jezelf) te helpen.
De officiële omschrijving van zelfbeschadiging is het direct en bewust beschadigen van het eigen lichaam, zonder het doel om daaraan te sterven.
Het is vooral een teken van innerlijk lijden en pijn. Het is een verschrikkelijk intern gevecht waarbij negatieve emoties of gedachten onverdraagzaam zijn. Het lijkt of je vast zit en niet weet hoe je met de emoties moet omgaan of hoe je eruit moet komen.
Als mensen de term zelfbeschadiging horen, denken ze vaak aan de krassen en littekens op iemands arm of been. Kras-, snij- en brandwonden komen inderdaad vaak voor. Maar zelfbeschadiging kan ook onzichtbaar zijn. Mensen kunnen zichzelf bijvoorbeeld vergiftigen door medicijnen, drugs of voorwerpen in te slikken.
Het is heel belangrijk dat je weet dat mensen die aan zelfbeschadiging doen, niet het doel hebben om dood te gaan. Dus mocht je kind zichzelf snijden, dan is dat geen zelfmoordpoging. Het is juist een manier voor je kind om verder te kunnen. Dit klinkt misschien gek, maar juist door zichzelf pijn te doen, worden de negatieve emoties en gedachten meer draagbaar.
Het is soms heel moeilijk om uit te leggen, sterker nog: vaak weten mensen die zichzelf beschadigen ook niet precies waarom ze dit doen en waarom het voor hen werkt. Wat ze wel weten is dat het werkt. Het is voor hen hét middel om het contact met zichzelf en de omgeving te herstellen en door te gaan met leven.
Bij iedereen, hoe jong of oud ze ook zijn, kan zelfbeschadiging voorkomen, maar het komt het meeste voor onder jongeren. Zo’n 15% van de jongeren beschadigt zich wel eens. Het begint meestal op 12 – 14 jarige leeftijd en komt het vaakst voor onder jongvolwassenen tussen de 18 en 24 jaar.
Zelfbeschadiging komt dus veel voor bij pubers en dat heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat er in die levensfase ontzettend veel veranderd, zowel lichamelijk, geestelijk als sociaal. Een behoorlijk heftige periode vol verwarring, twijfel, stress en zorgen. Daarnaast is het vaak zo dat jongeren minder goed in staat zijn hun impulsen te beheersen. Ze zijn ook gevoeliger voor zaken die hen op korte termijn helpen. Zelfbeschadiging is een kortetermijn-oplossing, hoe gek dat misschien ook klinkt.
Wat kun je doen om jongeren hierin te helpen? De eerste stap is hen leren dat zij mogen praten over hun emoties en gevoelens en dat hun emoties er ook mogen zijn. Hoe heftig deze emoties ook zijn. Stel je als ouder nooit veroordelend op.
Er zijn zoveel redenen dat ze niet allemaal te benoemen zijn in een volledige lijst. Ieder persoon is anders en maakt andere dingen mee, en zo heeft iedereen zijn of haar eigen redenen. Het enige dat aangegeven kan worden zijn de meest voorkomende redenen: pesten, laag zelfbeeld, trauma en vroege negatieve levenservaringen, onvoldoende steun uit de omgeving, gezinsproblemen, angst en identiteitsontwikkeling. Maar het kan ook te maken hebben met een heel perfectionistisch karakter en de lat heel hoog leggen voor jezelf.
Schuld en schaamte spelen vaak een grote rol bij jongeren die zichzelf beschadigen. Zij schamen zichzelf voor het feit dat ze zichzelf beschadigen, maar er is ook schaamte over andere situaties of gebeurtenissen die ze hebben meegemaakt. Zelfs wanneer ze zelf niets aan bepaalde situaties kunnen doen, voelt het voor hen alsof het wel hun schuld is.
Als het gaat om zelfbeschadiging zijn traumatische gebeurtenissen een grote risicofactor. Dit kan het verlies van een dierbare zijn, verwaarlozing, misbruik, ongeval, pijnlijke medische behandeling op jonge leeftijd, gepest worden, noem maar op. Zoals bij elk trauma, gaat het er om dat het kind de gebeurtenis als traumatisch ervaart. Het gaat er niet om of jij dat ook vindt.
Een andere risico is een psychiatrische stoornis. Een stoornis is ontzettend zwaar en verwarrend en roept veel emoties, vragen en onzekerheid op. Soms is zelfbeschadiging dan de enige manier die lijkt te helpen om de stress te verminderen. Het maakt niet zoveel uit wat de psychiatrische stoornis precies is, het gaat om hoe zwaar dit ervaren wordt. Voor een kind kan het bijvoorbeeld al verschrikkelijk zijn om anders te zijn dan anderen.
De thuissituatie kan ook een risicofactor vormen. Ouders vergeten soms wel eens hoe groot hun voorbeeldrol is voor hun kinderen. Kinderen leren namelijk van wat ze zien. Als het thuis moeizaam is om met emoties om te gaan of bepaalde emoties mogen er niet zijn, leren zij niet om met emoties om te gaan. Dit is vooral risicovol bij jongeren die in de pubertijd zitten, een fase vol emoties die ze een plek moeten kunnen geven.
Belangrijk om te weten is dat je kind echt niet meteen overgaat tot zelfbeschadiging als er een dierbare overlijdt of als hij of zij bijvoorbeeld wordt gepest. Het is ook niet zo dat de genoemde risicofactoren altijd een rol spelen bij zelfbeschadiging. Misschien doet je kind het om een hele andere reden. Het kernprobleem bij zelfbeschadiging is dat er sprake is van een disbalans tussen draagkracht en draaglast, meestal in combinatie met het ontbreken of wegvallen van sociale steun. Althans: zo voelt degene het die zichzelf beschadigt. Het kan best zijn dat jij het gevoel hebt je kind echt te steunen, maar dat je kind dit toch niet oppikt of voelt. Kijk dus niet naar de situaties vanuit jouw oogpunt, maar vanuit die van je kind.
Zelfbeschadiging kan al op hele jonge leeftijd beginnen, met 5 / 6 jaar, en heel soms nog jonger. Maar over het algemeen wordt 12 jaar als de beginleeftijd gezien; de piek voor het starten met zelfbeschadiging ligt bij 14-15 jaar.
In de meeste gevallen speelt er op de achtergrond wel een (psychische) stoornis, maar dit is niet altijd het geval. Het kan ook te maken hebben met gepest worden, maar ook met perfectionisme en hele hoge verwachtingen hebben van zichzelf. Het is niet altijd bekend waarom een jongere zich beschadigt. Het lastige is soms dat ze het zelf ook niet precies weten en dat ze ook niet kunnen aangeven welke emoties en gedachten eraan voorafgaan.
Als je er zelf geen ervaring mee hebt, is het bijna niet te begrijpen dat zelfbeschadiging werkt. Het is dus niet zo gek dat je het als ouder moeilijk kan bevatten. Toch heeft het voor je kind verschillende functies:
Zelfbeschadiging is ingewikkeld en zorgelijk, zeker als het om je eigen kind gaat. Wat moet je doen als je dit opmerkt? Het is niet altijd direct nodig om specialistische zorg in te schakelen. Het is vooral belangrijk dat een kind er niet alleen mee blijft rondlopen. Vaak heeft hij behoefte aan een luisterend oor, begrip en acceptatie zonder oordeel. De eenzaamheid die regelmatig aanwezig is bij jongeren die zichzelf beschadigen moet doorbroken worden.
Er zijn diverse manieren om je kind hulp te bieden zonder dat het meteen professionele hulp is. Ouders, maar ook vrienden, kunnen hierin een grote rol spelen. Je kunt ook goede steun vinden (voor je kind) bij lotgenoten en ervaringsdeskundigen van de Stichting Zelfbeschadiging. Zij weten als geen ander wat jouw kind doormaakt en zij kunnen op verschillende manieren steun bieden. Bijvoorbeeld door hun eigen ervaringen te delen in de vorm van een ‘mailmaatje’. Ook ouders kunnen hier terecht voor steun, advies en een luisterend oor, want er komt bij ouders ook veel op hun bordje terecht. Het is heel belangrijk dat je zelf ook een manier vindt om hier goed mee om te gaan. Zowel voor je kind als voor jezelf.
Hoe jouw kind geholpen kan worden ligt aan hem zelf en aan de situatie. Soms zijn een paar gesprekken voldoende en soms is een langdurig intensief traject in de geestelijke gezondheidszorg noodzakelijk. Dat laatste is vooral het geval als het gaat om levensbedreigende vormen van zelfbeschadiging, suïcidaliteit en psychiatrische aandoeningen.
Hulp is beschikbaar via school en de zorg. Op scholen kunnen een mentor, zorgcoördinator of vertrouwenspersoon ingeschakeld worden. Vaak hebben scholen schoolmaatschappelijk werk, dit kan erg behulpzaam zijn bij het onderzoeken wat er aan de hand is en welke hulp nodig is. Ook kunnen zij doorverwijzen naar professionele zorg. Daarnaast kun je ook terecht bij de jeugdgezondheidszorg of neem contact op met de huisarts. De huisarts kan de wonden behandelen, mentale ondersteuning bieden en desnoods doorverwijzen. Soms werken in huisartsenpraktijken ook praktijkondersteuners die voor de geestelijke gezondheid (POH-GGZ) werkt. Zij kunnen al helemaal goed helpen.
Een opname bij zelfbeschadiging kan nodig zijn als er sprake is van psychische problematiek. In dat geval moet er hulp gezocht worden bij de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Er moet dan wel eerst een huisarts bezocht worden of de jeugdgezondheidszorg. Zij kunnen de situatie van je kind beoordelen en zo nodig doorverwijzen.
Dit is misschien wel dé vraag waar je als ouder graag antwoord op wilt: wat kun je doen om je kind te steunen en hoe maak je dit onderwerp bespreekbaar? Wanneer je weet of vermoedt dat je kind zich beschadigt, vertel hem dat dan gewoon, maak het zo concreet mogelijk en vraag of het klopt. Wind er geen doekjes om maar zeg iets in de vorm van: “Ik denk dat je jezelf beschadigt (of pijn doet), want ik zie dat je verband om je arm hebt. Klopt dat?” Vervolgens geef je aan dat je er graag over wilt praten en er voor hem wilt zijn. Het belangrijkste is: wees beschikbaar, oordeel niet en word niet boos, hoe erg je in eerste instantie die neiging ook hebt. Je kunt eventueel wel aangeven dat je jezelf zorgen maakt.
Probeer jezelf in de situatie van je kind in te leven door te luisteren en mee te denken. Vergeet ook vooral niet aan te geven dat je nog steeds veel van je kind houdt.
Het is nogal iets om als ouder te verwerken, het is logisch dat je lichtelijk in paniek raakt. Misschien omdat je het gevoel hebt dat je kind zichzelf dood wenst, maar gelukkig is dat vaak niet het geval bij zelfbeschadiging. Misschien dat dit een beetje helpt je gerust te stellen. Toch is het nooit verkeerd om het even na te vragen bij je kind. Bijvoorbeeld door te vragen: “Denk je ook wel eens ‘ik wil dood’ en maak je daar dan plannen voor?”. Geeft je kind aan dat hiervan geen sprake is, dan moet je hem toch echt geloven. Vervolgens kun je samen onderzoeken wat er dan wel speelt en wat je kunt doen om je kind te helpen. Laat hem zelf het tempo en de tijd bepalen, tenzij er een levensbedreigende situatie ontstaat. Soms kan het ook betekenen dat je kind ergens anders steun zoekt, probeer dat te verdragen en blijf belangstelling tonen.
Behalve je kind helpen is er nog iemand die steun nodig heeft en dat ben jijzelf (en mogelijk ook je partner). Het is echt niet niks als je kind zich beschadigt. Al die emoties die zich in je ophopen moet je zelf ook kwijt kunnen. Het kan goed helpen om erover te praten met mensen die je vertrouwt en waar je je veilig bij voelt. Deel daar al je zorgen, boosheid, verdriet en frustraties. Hierdoor heb je weer ruimte om er te zijn voor je kind.
Belangrijk: is er sprake van een levensbedreigende situatie: bel 112. Is er sprake van suïcidaliteit (zelfmoord), schakel de huisarts of een behandelaar in. Je kunt ook hulp zoeken via 113 zelfmoordpreventie. Website: www.113.nl of bel 0900-0113.
Wel doen:
Niet doen:
De website sameninmijnschoenen.nl is ontwikkeld door ervaringsdeskundigen, naasten en professionals. Dus alle partijen die een rol kunnen spelen bij zelfbeschadiging hebben meegewerkt waardoor er veel informatie is samengevoegd die voor alle betrokkenen waardevol is. De website kan gebruikt worden om alleen of samen met je kind te lezen. Er staat bijvoorbeeld omschreven wat zelfbeschadiging is en welke functie het heeft. Er worden tips gegeven hoe je er mee om kan gaan, maar ook hoe je het gesprek over zelfbeschadiging kan voeren en waar je hulp kan zoeken.
De website is onderverdeeld in drie delen: voor degene die zich beschadigt, voor naasten en voor professionals. Maar elk deel is voor iedereen toegankelijk en een deel van de inhoud is gelijk. Zo kun je als ouder bijvoorbeeld ook lezen welke informatie en tips je kind krijgt, misschien kan dit helpen om meer inzicht te krijgen zodat je jezelf beter in je kind kunt verplaatsen.
Dit artikel is geschreven in samenwerking met Stichting Zelfbeschadiging.
Wil jij verder lezen over zelfbeschadiging of zoek je een boek waar je kind mee aan de slag kan? We zetten een paar tips voor je op een rij:
