17 september 2002 door Sonja Lendi
In dit vierde (en laatste) deel over pijnbestrijding bij de bevalling hebben we het over TENS, acupunctuur en hypnose. Volksverlakkerij of serieuze alternatieven?
Behalve de ruggenprik (zie deel 2) en opioiden (zie deel 3) heb je ook de mogelijkheid van niet-farmacologische pijnbestrijding, oftewel pijnbestrijding zonder toediening van medicijnen. De desbetreffende methodes berusten op het stimuleren of remmen van bepaalde functies van je lichaam. Voorbeelden hiervan zijn: TENS, acupunctuur en hypnose. Deze vormen van pijnstilling zijn de enige die ook thuis toegepast kunnen worden.
Bij niet-farmacologische methoden zal de pijn, behalve bij de ruggenprik, niet geheel verdwijnen. Men spreekt daarom van pijnstilling. De mate van pijnstilling kan op drie niveaus bepaald worden:
1. Je laat de patiënt aangeven hoeveel pijn ze hebben (bijvoorbeeld op een schaal van 1 tot 10) en vergelijkt dit met een controle groep.
2. Je bekijkt of de vraag naar aanvullende pijnstilling verschilt met die van een controle-groep.
3. Je vraagt in hoeverre gebruikers de methode vonden werken en of ze dezelfde methode opnieuw zouden gebruiken.
Over TENS, acupunctuur en hypnose zijn verschillende studies verschenen, waar de effecten op de pijn volgens een of meer van bovenstaande methodes zijn onderzocht. Helaas hebben de meeste studies wel enige tekortkomingen, zoals (te) kleine onderzoeksgroepen, het gebrek aan een controle-groep, of het niet gebruiken van een placebo (bij acupunctuur is een goede placebo moeilijk). Daarom is het moeilijk om te zeggen of een beschreven effect ook een echt effect is, of slechts toeval.
TENS is de afkorting van Transcutane Electrische NeuroStimulatie. Het is een pijnverlichtende methode die berust op de Gate Control theorie.
Volgens de Gate Control theorie kan de doorgifte van pijnprikkels beïnvloed worden. Pijnprikkels kunnen de 'poort' naar de hersenen alleen openen als ze sterk genoeg zijn. Andere prikkels, zoals electrische pulsen via de huid, zorgen ervoor dat de 'poort' voor pijnprikkels gesloten wordt. Bovendien zou het lichaam endorfines aanmaken. Het wordt veel gebruikt in de fysiotherapie en bij chronische pijn, waar het een bewezen effect heeft. Sinds midden jaren zeventig wordt het ook gebruikt bij bevallingen.
TENS is een apparaat dat via vier electrodes die je op je rug plakt, lichte electrische pulsen geeft. Je kunt zelf de sterkte van de pulsen aanpassen. Hoe hoger de sterkte, hoe beter de pijnstillende werking.
Uit de literatuur blijkt dat er een hoog placebo-effect is. Dit placebo-effect is overigens een heel normaal verschijnsel bij onderzoek naar de werking van medicijnen. Kort gezegd komt dat placebo-effect erop neer dat ook bij een niet werkend TENS apparaat pijnverlichting wordt gemeld. Een oorzaak van dit placebo-effect kan zijn dat de vrouw een groot gevoel van controle heeft. Ook de afleiding (tijdens een wee een knopje omzetten) kan een rol spelen.
In sommige studies wordt minder gebruik van andere pijnstillende methodes gezien, in andere studies is dit effect er niet. Ook verschillen de pijnscores van vrouwen niet altijd. Soms geven de vrouwen een lagere pijnscore aan tijdens het gebruik, maar uiteindelijk zijn er geen verschillen in het aantal ruggenprikken tussen de groepen. Volgens de gegevens van Geboortetens kreeg 6,3% van de vrouwen die TENS gebruikten alsnog een ruggenprik, terwijl dat percentage landelijk rond de 8% ligt.
In vergelijking met pethidine komt TENS goed uit de bus. Meer vrouwen meldden pijnverlichting: 96% in de TENS groep tegenover 50% in de pethidine groep. Het percentage extra pijnverlichting was overigens gelijk bij beide groepen.
Een ander effect dat soms gemeld wordt, is het verkorten van de bevalling.
Over het algemeen geldt: hoe beter een studie is opgezet, hoe kleiner het effect van TENS blijkt te zijn. Een goed overzicht en analyse van wetenschappelijke studies over TENS bij de bevalling is geschreven door mevrouw Tuin-Nuis (zie het literatuur-overzicht onderaan de pagina).
Vrouwen die TENS gebruikt hebben tijdens de bevalling, zijn over het algemeen positief daarover, en willen het bij een volgende bevalling weer gebruiken (variërend van 60 tot 78%). In een studie waarbij verschillende pijnbestrijdingsmethodes werden vergeleken, scoorde TENS beter dan pethidine.
De stroompulsen van TENS hebben geen nadelig effect op het hart van de baby. Mogelijk stoort TENS wel de registratie van de hartslag van de baby.
Voordelen van TENS:
Nadelen van TENS:
Acupunctuur en acupressuur zijn van oorsprong Aziatische geneeswijzen. Acupunctuur wordt al 2500 jaar toegepast. De theorie is dat er stromen van energie (Ch'i) in het lichaam bestaan die essentieel zijn voor de gezondheid. Als deze stromen verstoord zijn, is dit de oorzaak van ziekte. Door het aanbrengen van naalden op bepaalde punten dicht bij de huid (gelegen op de zogenaamde meridianen) wordt de balans in het lichaam hersteld. Bij acupressuur worden dezelfde punten gestimuleerd door druk uit te oefenen, in plaats van naalden te plaatsen.
Er zijn goede aanwijzingen dat acupunctuur de afgifte van endorfines stimuleert. Dit zou de pijnstillende werking van acupunctuur kunnen verklaren. Er zijn ook effecten op het immuunsysteem en op de afgifte van hormonen en neurotransmitters beschreven. Hoe deze veranderingen in het lichaam ervoor zorgen dat er een klinisch effect is, is nog niet duidelijk.
In 1997 heeft de NIH (het Amerikaanse instituut voor volksgezondheid) een consensus opgesteld waarin ze verklaren dat acupunctuur in sommige gevallen effectief is, bijvoorbeeld bij post-operatieve pijn.
Tijdens de zwangerschap wordt acupunctuur gebruikt voor de behandeling van misselijkheid, het draaien van stuitliggingen en het inleiden en versnellen van bevallingen. Het wordt ook gebruikt voor dysmenorrhea (pijnlijke menstruatie). Al deze behandelingen lijken effectief te zijn. Als pijnverlichtingsmethode wordt het minder vaak gebruikt.
Ook het gebruik van acupunctuur voor pijnverlichting tijdens de bevalling is beschreven. Meestal gaat het om kleine groepen. Eén studie beschrijft dat vrouwen die een acupunctuur behandeling kregen, minder vaak aanvullende pijnstilling kregen dan de controle-groep (42% vs. 86%). Van de vrouwen in deze studie wilde 94% opnieuw acupunctuur gebruiken. Andere studies melden echter geen effect op het gebruik van andere pijnstilling.
In een grote studie waarin 3317 vrouwen betrokken waren, bleek dat vrouwen die acupunctuur kregen minder conventionele methodes van pijnverlichting nodig hadden. Bovendien meldde 58% dat ze minder pijn hadden en wilde 78% in een volgende bevalling weer acupunctuur in overweging nemen. Bij deze studie werd achteraf bekeken hoe de bevalling verlopen was; de vrouwen werden niet vooraf in groepen ingedeeld.
Er zijn negatieve effecten van acupunctuur beschreven (zoals hepatitis, beschadiging van het ruggenmerg, flauwvallen en huid-reacties), maar in de meerderheid van de gevallen waren die effecten het gevolg van gebrekkige medische kennis of het niet toepassen van steriele technieken. Ernstige bijwerkingen komen bij niet-medisch getrainde acupuncturisten drie maal zo vaak voor als bij medisch getrainde.
Voordelen van acupunctuur (of acupressuur):
Nadelen van acupunctuur (of acupressuur):
Hypnose is een verandering in je bewustzijn, vaak samengaand met ontspanning. Technieken die gebruikt worden zijn: gerichte aandacht, verbeelding, en beperking van indrukken, waardoor er veranderingen plaatsvinden in sensaties, perceptie en fysiologie.
De vorm van hypnose die gebruikt wordt bij bevallingen is zelfhypnose. Je krijgt tijdens je zwangerschap in een aantal sessies bij een hypnotherapeut handreikingen die je moeten helpen bij de pijn en het bevorderen van de bevalling. Het draait allemaal om ontspanning en het afnemen van de angst. Daarbij moet de hypnose je openstellen voor de bevalling en de ontsluiting bevorderen. Het verliezen van je gevoel voor tijd maakt dat de weeën korter lijken.
Deze bevallingsmethode is erg nuttig wanneer je overmatige angst hebt voor de bevalling en de pijn die ermee gepaard gaat. Door de hypnose zal je angst afnemen, en zoals we eerder hebben gezien is dat bevorderlijk voor het verloop van de bevalling. Door de hypnose blijf je kalmer en heb je meer zelfvertrouwen.
In een recente studie bij een kleine groep tieners bleek dat in de hypnose-groep minder pijnbestrijding nodig was en dat het ziekenhuisverblijf korter was dan in de controle-groep (omdat de groep klein was, was het niet statistisch significant).
Ook in andere studies bleken vrouwen aan wie zelfhypnose was geleerd of die hypnotherapie hadden gehad, minder vaak een ruggenprik nodig hadden of andere pijnstillers. Daarnaast hadden ze minder vaak de combinatie ruggenprik-tangverlossing-knip. Bovendien was de ontsluitingsfase korter (een verschil van 3 uur bij vrouwen die bevielen van hun eerste kind).
Voordelen van hypnose:
Nadeel van hypnose:
Bij de genoemde methodes is een groot placebo-effect waarneembaar. Een deel van de werking berust op het idee van de vrouw dat er iets wordt gedaan tegen de pijn. De pijnbeleving is hierdoor dus kleiner, terwijl er objectief gezien geen verschil is tussen nep-behandeling en echte behandeling.
Aangezien de bevallende vrouw de controle heeft over de toediening, dosering, en het gebruik van de pijnstilling, geven deze methodes de vrouw het gevoel dat ze controle heeft over haar bevalling. Alleen al dit effect heeft een positieve invloed op de beleving van de bevalling en de pijn.
Misschien moet op wetenschappelijke gronden geconcludeerd worden dat de genoemde methodes niet werken. Maar omdat de bevallende vrouw er positief over oordeelt, en omdat er in principe geen nadelen aan verbonden zijn, kunnen we met een gerust hart zeggen: baat het niet, dan schaadt het niet.
