17 september 2004 door Aleid Grijpma

Mijn dochter is bozig, faalangstig en prikkelbaar - hoe kunnen we haar helpen? (7 jr)

Ik weet niet of mijn dochter (7 jaar) faalangst heeft, maar ik denk wel dat er zoiets speelt. In de omgang met andere kinderen is het altijd een leuke meid geweest (lovende crèche-rapporten) maar ik bespeur het laatste jaar wat mankementen, met name in de sociale omgang.

Bijvoorbeeld:

  • ze kan niet (meer) tegen een geintje. Dit neemt ze nu heel serieus en ervaart het als negatieve kritiek;
  • als ze zich verspreekt en iemand zegt er iets van, dan wordt ze echt boos;
  • ze heeft het idee dat kinderen "altijd heel vervelend" tegen haar doen. Dat "altijd" valt volgens mij wel mee maar haar reactie zal ongetwijfeld een tegenreactie losmaken;
  • ze kan erg streberig en fanatiek zijn. En als iets niet lukt, dan schaamt ze zich (dit zegt ze zelf ook zo).

Deze dingen spelen bij een 1-op-1 omgang, maar ik heb het idee dat ze zich nog meer 'bedreigd' voelt zodra er een groep aan te pas komt. Ze kan zich erg aangevallen voelen en heel defensief optreden.

Bij volwassenen weet ze zich geen raad meer met haar houding. Ze is dan enorm verlegen of ze gaat gek doen. Dat is echt iets van de laatste tijd.

In eerste instantie heb ik alleen met haar gesproken over de gevolgen van haar 'boze' gedrag, maar ik vind het moeilijk en voor haar is het nog moeilijker. ("Jij bent dus ook al tegen mij." Of: "Jij bent dus voor die ander, maar die ander begint met vervelend doen", etc.).

Ik heb al tegen haar gezegd dat je je niet altijd hoeft te schamen, dat je niet altijd de beste hoeft te zijn, enzovoorts. Maar het lijkt wel alsof ze niet echt luistert. (En ze wil er ook niet echt over praten. Volgens mij snapt ze verder ook wel dat haar gedrag niet altijd even leuk is en dat is nu juist weer iets om je voor te schamen).

Soms denk ik dat we haar te veel verwend hebben (ze is enig kind). En mijn man zei laatst: "Ik snap niet waar dit vandaan komt. We steunen haar immers toch in alles." Maar ligt daar dan een probleem? Verwacht ze nu van de rest van de wereld dat die haar ook altijd in alles steunen?

Aan de andere kant worden er bij ons toch wel grenzen gesteld, en altijd je zin krijgen is er ook niet bij.

Verder is het een slimme meid (ze presteert boven-gemiddeld), ze is net begonnen met paardrijles en volleybal, en ze vindt het allemaal hartstikke leuk.

Tja... ik weet niet hoe ik haar kan helpen. U misschien?

Antwoord

Het gedrag dat u beschrijft, doet inderdaad sterk denken aan het gedrag van een kind dat niet lekker in haar vel zit. Mogelijk is ze onzeker over zichzelf, en in ieder geval lijkt ze weinig zelfwaardering te hebben.

Om dit te verklaren zal ik eerst iets vertellen over de fase waarin uw dochter op dit moment verkeert. Daarna zal ik nagaan wat er in dit specifieke geval aan de hand zou kunnen zijn, en wat u eraan zou kunnen doen.

Vier ontwikkelingsfasen

De ontwikkeling van een kind wordt vaak onderverdeeld in 4 fasen:

  • de eerste 2 levensjaren;
  • de peuter-kleuterleeftijd (3-5 jaar);
  • de schoolleeftijd 6-12 jaar;
  • de adolescentie.

Uw dochter bevindt zich dus in de fase van de schoolleeftijd.

Wat er zoal in die fasen gebeurt, kan vanuit verschillende invalshoeken bekeken worden. Ik zal de belangrijkste noemen, en aangeven wat ze betekenen voor de schoolleeftijd.

1. De cognitieve ontwikkeling

Bij de cognitieve ontwikkeling gaat het om de kennis die een kind van jongs af aan vergaart. In het begin vooral door eigen ontdekkingen; later ook door school.

In de fase van de schoolleeftijd wordt een kind in staat om meer logisch te gaan denken, en gaat het de wereld ordenen door het toepassen van dat logisch denken. Het kind kan dan verbanden gaan leggen, maar in die fase nog wel op grond van concrete ervaringen. Het kan nog niet uitgaan van hypotheses ("Een mogelijk verband zou kúnnen zijn: ...").

Het kind is nu ook in staat om onjuistheden te gaan ontdekken of tegenstrijdigheden, bijvoorbeeld ook in datgene wat hun ouders zeggen of doen. En dat kan leiden tot teleurstellingen.

2. De psycho-sociale ontwikkeling

Erik Erikson, een bekende psycho-analyticus, beschrijft de basisschoolleeftijd als de periode waarbij het gaat om het verwerven van erkenning. Die erkenning kan onder andere ontstaan door het vlijtig voortbrengen van schoolwerkjes en knutselwerkjes, het beoefenen van hobby's, en het verzamelen van sociale contacten. Het kind heeft het vermogen om kennis te vergaren en daar creatief mee om te gaan.

Als er nu een soort onevenwichtigheid ontstaat tussen die vermogens enerzijds, en de eisen die aan het kind worden gesteld anderzijds, dan zou het gevaar kunnen ontstaan dat het kind zich te kort voelt schieten.

Een kind krijgt in deze fase ook steeds meer het besef dat je ergens bij moet horen, bijvoorbeeld bij een vriendengroep, of bij je eigen geslacht. Vriendschappen worden belangrijk. Hoe een kind daarbij over zichzelf of over anderen gaat denken, verandert in deze fase dan ook. Een kind denkt nu steeds meer in psychologische termen over zichzelf of anderen. Bijvoorbeeld: "Ik vind iemand aardig omdat hij mij helpt." Vóór de schoolleeftijd vinden kinderen iemand aardig omdat hij mooi speelgoed heeft.

Ook belangrijk in deze fase is dat kinderen gaan leren zich meer te verplaatsen in de gedachten en gevoelens van anderen.

3. De morele ontwikkeling

Een kind leert steeds meer wat wel of niet hoort, en kan daar - als het goed is - ook schuldgevoelens bij krijgen. Het geweten gaat zich mee-ontwikkelen.

Van een kind wordt ook steeds meer verwacht dat hij zich aan regels kan gaan houden, bijvoorbeeld de regels die op school gehanteerd worden. Ook thuis gaan ouders vaak meer eisen stellen.

4. De emotionele ontwikkeling

Naarmate ze ouder worden, gaan kinderen emotionele reacties steeds beter begrijpen, en kunnen ze hun eigen emoties beter omschrijven. Emoties als 'teleurstelling' doen hun intrede.

Ze gaan begrijpen dat emotionele ervaringen niet alleen afhangen van datgene wat er daadwerkelijk gebeurd is, maar ook afhankelijk kunnen zijn van datgene wat je verwacht had.

Daarnaast wordt ook de empathie, oftewel het medegevoel voor een ander, gaandeweg vergroot. Kinderen kunnen dan zelf verdrietig zijn als een ander verdrietig is.

Kort samengevat

Kort samengevat gebeurt er in de schoolleeftijd dus het volgende:

  • het kind leert leren;
  • het kind ontdekt dat het gewaardeerd wordt door anderen én door zichzelf, met name om de schoolprestaties;
  • het kind krijgt steeds meer vaardigheden onder de knie, wat in principe moet leiden tot meer zelfvertrouwen;
  • het kind krijgt sociale contacten en vriendschappen, en wil bij een groep gaan horen. Hierdoor gaat het kind een eigen persoonlijkheid ontwikkelen.

Problemen

Parallel aan de dingen die kinderen zich eigen maken in de schoolleeftijd, kunnen er met al die onderdelen ook problemen ontstaan:

  • Kinderen die problemen ondervinden met leren, gaan ervaren dat zij dingen niet kunnen. Bijvoorbeeld als het lezen achterblijft, of als het rekenen niet lukt. Aangezien ze in deze fase gewaardeerd worden op grond van wat ze presteren, bijvoorbeeld door een cijfer of een rapport, wordt dat duidelijk.
  • Aangezien de morele ontwikkeling verder groeit, wordt er meer sociaal gedrag van een kind verwacht, en accepteren anderen (lees: volwassenen) het steeds minder wanneer het kind ongewenst vertoont. Op deze leeftijd worden er hogere eisen aan een kind gesteld voor wat betreft de manier waarop het zich dient te gedragen. Dat kan vanzelfsprekend problemen veroorzaken.
  • Het gevoel ergens bij te willen bij horen, kan ook problemen veroorzaken. Kinderen kunnen gaan merken dat het moeilijk is om vriendschappen aan te gaan, wat kan leiden tot gevoelens van minderwaardigheid.

Gevolgen voor de praktijk

Wat betekent dit alles nu voor uw dochter? Allereerst moet ik uitgaan van de weinige gegevens die ik heb gekregen. U geeft aan dat uw dochter 7 jaar is, dat ze altijd goed functioneerde op de crèche, dat ze boven-gemiddeld intelligent zou zijn, en dat ze enig kind is. Verder geeft u aan dat u en uw man haar altijd voor veel dingen beschermd hebben. Ook vertelde u iets over 'verwennen', maar ik weet niet wat u daaronder verstaat.

Uw kind is nu in een fase beland waarin zij steeds meer zelf zaken onder de knie moet gaan krijgen. U kunt daar niet altijd meer bij zijn of haar daarbij helpen, zowel op school als met andere kinderen. Het zou heel goed kunnen zijn dat dit moeilijk voor haar is.

Wennen aan steeds meer eisen

Verder zou het kunnen zijn dat uw dochter erg eraan moet wennen dat de manier waarop ze gewaardeerd wordt verandert, en nu steeds meer afhankelijk is van wat ze zelf doet. Er worden nu meer eisen aan haar gesteld. Dit zal waarschijnlijk ook thuis zo zijn.

Wat ook moeilijk voor haar kan zijn, is dat ze misschien gaat beseffen dat ze minder bijzonder is dan haar altijd is voorgehouden. En dat ze misschien wat minder kan dan ze altijd gedacht heeft.

Dit soort dingen kunnen leiden tot twijfel over haarzelf, hetgeen zich kan uiten in boosheid (liefst gericht op anderen), nog meer willen presteren, het nog beter willen doen, of - zoals u zegt - streberig te zijn.

Herkenbaar patroon

Dit is een heel herkenbaar patroon bij kinderen. Op deze manier probeer je namelijk nare gevoelens bij jezelf niet meer te voelen, of 'te compenseren' zoals de jargonterm daarvoor luidt.

Kennelijk is uw dochter ook erg onzeker in contact met andere kinderen, gezien haar boze gedrag, en gezien het feit dat andere kinderen volgens haar altijd vervelend doen. Dit zijn allemaal zeer herkenbare patronen. (Misschien herkent u ze ook wel bij uzelf, en misschien gebruikt u ze ook wel zelf, in momenten van onzekerheid.)

Wat kun je doen?

Om te bepalen wat je in zo'n geval zou kunnen doen, is het in de eerste plaats belangrijk om te weten hoe het op school gaat. Zijn er leerproblemen? Loopt alles volgens de juf of de meester naar wens? Hoe zijn de contacten met andere kinderen tijdens de pauzes? Wordt je kind gepest, of gaat het eigenlijk wel goed?

Mochten er leerproblemen zijn, dan is het in ieder geval belangrijk dat daar iets aan gedaan wordt.

In de tweede plaats zijn sociale contacten belangrijk. Wat dat betreft is het heel goed dat u haar op paardrijden en volleybal heeft gedaan. Dit soort dingen zijn erg belangrijk voor een kind. Immers: je hoort ergens bij en je kunt veel oefenen met sociale contacten. Bovendien kunnen sportprestaties je zelfbeeld vergroten (vooropgesteld dat je er plezier in hebt en dat je er goed in bent).

Ten derde is het van belang om te proberen het zelfvertrouwen van uw dochter te vergroten. Dit kunt u doen door haar veel aan te moedigen en haar veel complimenten te geven, zodat ze vaak het gevoel krijgt dat ze dingen goed doet. Soms betekent dat dat je kleine dingen moet gaan benadrukken, zeker in een tijd dat er dingen moeilijk zijn.

Zelfvertrouwen vergroten

U moet dus vaak zeggen dat u vindt dat uw dochter bepaalde dingen goed kan. Bijvoorbeeld: dat het fijn is dat ze zichzelf al zo goed kan aankleden, of dat het fijn is dat ze u ergens mee helpt.

Ook kunt u het zelfvertrouwen van uw dochter vergroten door haar wat meer verantwoordelijkheden of wat meer taken te geven, door te benadrukken dat ze ouder wordt, door haar iets later naar bed te laten gaan, of door haar zakgeld geven (en erbij te vertellen dat dat met haar leeftijd te maken heeft).

Gevoelens begrijpen en benoemen

Daarnaast kunt u uw dochter helpen haar eigen gevoelens beter te leren begrijpen, door ze meer te benoemen. Bijvoorbeeld: dat u snapt hoe lastig het is als je vriendinnetje met een ander gaat spelen en dat je dat boos maakt. Of dat een 7 kan tegenvallen als je een 10 verwacht had (terwijl een 7 ook heel goed is).

Door dit soort vormen van 'benoemen' kan uw dochter wat meer begrip gaan krijgen voor haar eigen emoties, en ze beter onder woorden leren brengen.

Tip

Een tip tot slot: ga niet te veel in op negatief gedrag. Uw dochter vóelt zich al onzeker, en ingaan op negatief gedrag leidt vaak tot (nog) meer negatieve reacties. U heeft dat al gemerkt toen ze zei "Jij bent dus ook al tegen mij."

Dus: negeer het negatieve gedrag zoveel mogelijk, ook als ze op een negatieve manier aandacht vraagt aan volwassenen. Probeer haar te begrijpen!

Ik wens u veel succes.